Nadwaga i otyłość przybrały rozmiar globalnej epidemii. Światowa Organizacja Zdrowia alarmuje, że stan ten będzie się pogarszać, a już dziś otyłość jest największym problemem zdrowotnym krajów rozwiniętych i rozwijających się oraz uznawana jest za jedno z zagrożeń dla zdrowia współczesnej populacji.
Szacuje się, że nadmierną masę ciała ma już 49% Polek i 64% Polaków. Szczególnie niepokojący jest fakt szybkiego wzrostu odsetka dzieci i młodzieży z nadmierną masą ciała. Instytut Żywności i Żywienia donosi, że ponad 22% uczniów szkół podstawowych i gimnazjów w naszym kraju ma nadmierną masę ciała. Badania dowodzą, że nadmierna masa ciała u dzieci i młodzieży wiąże się z poważnymi następstwami zdrowotnymi, zarówno w dzieciństwie, jak i w życiu dorosłym. Może być przyczyną obniżenia ogólnej jakości życia, jak również skrócenia przewidywanej długości życia w zdrowiu.
Za najczęstsze przyczyny występowania otyłości wśród dzieci i młodzieży uważane są : nieprawidłowy sposób odżywiania oraz niewłaściwy styl życia, w tym nieodpowiednia ilość aktywności fizycznej nie tylko samego dziecka, ale także jego rodziców czy opiekunów. Jak wskazują badania, nawyki żywieniowe najtrwalej kształtują się i utrwalają w okresie dzieciństwa oraz młodości i trudno zmienić je w wieku dorosłym. Codzienne spożywanie zbilansowanych i jednocześnie smacznych posiłków, jedzenie w przyjaznej atmosferze i o regularnych porach kształtuje w dzieciach prawidłowe zwyczaje żywieniowe na całe życie.
Pierwszą instytucją, która modeluje zachowania zdrowotne dziecka jest oczywiście rodzina. Kolejną, która powinna kształtować świadomość jest szkoła. Po przeanalizowaniu czasu jaki obecnie dzieci i młodzież spędzają w placówkach oświatowych role edukacyjne zarówno środowiska domowego jak i szkolnego można uznać niemalże za równorzędnie ważne. Istotne jest, aby zarówno rodzina, jak i środowisko szkolne (pedagodzy, dyrekcja placówki, pracownicy stołówki, intendent i cały personel szkolny) współpracowali ze sobą, uzupełniali, wspierali i starali się mówić jednym głosem. Wpływ na wybory żywieniowe dzieci mogą wywierać również rówieśnicy, media i rządzący.
Jak jedzą dzieci?
Dzieci podczas wybierania pożywienia zazwyczaj nie kierują się jego wartościami odżywczymi. W szczególności sugerują się smakiem, wyglądem i zapachem. Ulegają również modom i namowom rówieśników. Najczęściej zauważanymi błędami żywieniowymi powtarzającymi się u dzieci są: duże ilości cukru i słodyczy w diecie, duże spożycie przetworzonych produktów mięsnych, częste pojadanie pomiędzy posiłkami, nieregularne spożywanie posiłków, niespożywanie śniadań, monotonia, małe spożycie warzyw i owoców, małe spożycie produktów zbożowych pełnoziarnistych. Najbardziej niepokojące wydaje się to, że dzieci i młodzież nie spożywają owoców i warzyw codziennie.
Czy mamy wpływ na nawyki żywieniowe dzieci?
Konieczne wydaje się prowadzenie działań, które podniosą poziom wiedzy i świadomości żywieniowej, a tym samym wyeliminują popełniane błędy, poprawią i/lub naprawią nawyki żywieniowe dzieci i młodzieży w Polsce.
Należy pamiętać, że edukacja zdrowotna nie powinna być tylko procesem przekazywania wiedzy teoretycznej. Powinna również uczyć jak wykorzystywać zdobytą wiedzę w sposób użyteczny dla własnych potrzeb. Edukacja żywieniowa to jeden z głównych elementów edukacji zdrowotnej.
Edukacja żywieniowa to długotrwały proces polegający na systematycznym przekazywaniu wiedzy o żywności i żywieniu, opartej na aktualnych wynikach badań naukowych.
Edukacja kulinarna to praktyczne zajęcia z gotowania. Stwarzają możliwość przekazania dzieciom praktycznych wiadomości z zakresu gotowania. Zajęcia kulinarne mogą wpływać również na rozwijanie koordynacji wzrokowo-ruchowej, umiejętność współpracy w grupie oraz doskonalenie zmysłów, m.in smaku i węchu.
Edukacja żywieniowo-kulinarna wydaje się być jednym z najlepszych kierunków działań, który może mieć realny wpływ na zmianę nawyków żywieniowych młodych pokoleń. Badania dowodzą, że gotowanie jest potencjalnie bardziej efektywną częścią interwencji żywieniowej niż prowadzenie samej edukacji żywieniowej. Brak umiejętności samodzielnego przygotowania posiłków wśród młodzieży i młodych dorosłych wymienia się jako jedną z przyczyn rosnącego wskaźnika nieprawidłowej masy ciała w tej grupie społecznej. Badania wskazują, że osoby które rozpoczęły naukę gotowania w wieku <12 lat charakteryzowały się lepszym nastawieniem, umiejętnościami praktycznymi i pewnością siebie podczas samodzielnego przygotowywania posiłków, a także lepszą ogólną jakością diety i zbudowaną chęcią do gotowania.
Programy edukacyjne
Przegląd badań nad programami edukacyjnymi skierowanymi do dzieci w wieku szkolnym (5-12 lat) potwierdza, że nauka przez gotowanie (przygotowywanie potraw własnoręcznie przez dzieci) może korzystnie wpływać na poprawę czynników psychospołecznych, w tym preferencji, nawyków i zachowań żywieniowych. W poszczególnych interwencjach zauważono m.in. wzrost spożycia błonnika, poprawę wskaźnika masy ciała BMI, wzrost spożycia warzyw i owoców, wzrost chęci do gotowania, wzrost gotowości do próbowania nieznanego jedzenia, zwiększenie akceptacji warzyw.
Co działa naprawdę?
Najefektywniejsze okazują się programy prowadzone co najmniej przez rok. Dystrybucja warzyw i owoców, a także angażowanie rodziców, nauczycieli i rówieśników również poprawia wyniki interwencji podejmowanych w szkołach. Do dobrych praktyk, które można realizować w szkole, aby wspierać edukację żywieniowo-kulinarną zaliczyć można: ogródek przyszkolny lub jadalne rośliny na parapetach, wycieczki do rolników, spotkania z dietetykami, wspólne jedzenie drugich śniadań, festiwale kulinarne lub inne wydarzenia promujące zdrowy styl życia, dostęp do wody pitnej, udział w „Programie dla szkół” polegającym na bezpłatnym udostępnianiu owoców, warzyw, mleka i produktów mlecznych dzieciom w szkołach.
Potrzebne są jednak kolejne, szczegółowe badania, które dokładnie określą jak powinien być skonstruowany skuteczny program edukacji żywieniowo-kulinarnej w placówce oświatowej.
Nie ma jednak wątpliwości, że wspólne gotowanie z dziećmi niesie wiele korzyści.
Dlaczego edukacja żywieniowo-kulinarna działa?
- doświadczamy świata poprzez wszystkie zmysły,
- przełamujemy barierę w kontakcie z tym, co nieznane, nowe,
- kształtujemy prawidłowe nawyki żywieniowe,
- rozwijamy szeroko rozumiane sprawności manualne,
- uczymy się odpowiedzialności, współpracy,
- budujemy przyzwyczajenia do przestrzegania zasad higieny,
- uczymy się kultury spożywania posiłków.
5 korzyści z gotowania z dziećmi wg Government of Canada:
Gotowanie jest ważną czynnością pozwalającą zachować zdrowie.
Czytanie przepisów może pomóc dziecku rozwijać umiejętność czytania.
Odmierzanie składników może pomóc dziecku rozwijać umiejętności matematyczne.
Dzieci wybredne, które jedzą wybiórczo, są bardziej skłonne do spróbowania potrawy jeśli uczestniczą w jej przygotowaniu.
Gotowanie to świetny sposób, aby zaszczepić w dzieciach i młodzieży korzystne nawyki żywieniowe, które utrwalają się na całe życie.
„Powiedz mi a zapomnę, pokaż mi a zapamiętam, pozwól mi zrobić a zrozumiem”
Choć nie ma pewności kto wypowiedział te słowa jako pierwszy, są one idealnym podsumowaniem tego dlaczego edukacja żywieniowo-kulinarna działa. Nie pozostaje więc nic innego jak wprowadzać dziecko w strefę kuchenną częściej i na dłużej.
PROGRAM EDUKACJI ŻYWIENIOWO-KULINARNEJ PROPONOWANY PRZEZ FUNDACJĘ SZKOŁA NA WIDELCU
Ogólnopolski Program Edukacji Żywieniowo-Kulinarnej „Dobrze Jemy ze Szkołą na Widelcu” dla klas I-III
Założenia i cele projektu:
dotarcie z edukacją żywieniowo-kulinarną do jak największej ilości pedagogów, uczniów i rodziców,
dostarczenie do placówek bezpłatnych, ciekawych, atrakcyjnych wizualnie i treściowo materiałów edukacyjnych dla dzieci,
przygotowanie materiałów edukacyjnych tak, aby osoby bez wykształcenia dietetycznego mogły prowadzić zajęcia dla dzieci,
inspirowanie nauczycieli do wprowadzania różnych dobrych praktyk w placówkach z obszaru edukacji kulinarnej,
zachęcenie nauczycieli i rodziców do gotowania z dziećmi;
Bibliografia:
Posłuszna M.: Edukacja zdrowotna we współczesnej szkole – program prozdrowotny. Problemy Pielęgniarstwa, 2010.
Curtis, P.J., Adamson, A.J., Mathers, J.C.: Effects on nutrient intake of a family-based intervention to promote increased consumption of low-fat starchy foods through education, cooking skills and personalised goal setting: the Family Food and Health Project. British Journal of Nutrition, 2012.
Zalewska M, Maciorkowska E.: Rola edukacji żywieniowej w populacji dzieci i młodzieży. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, 2013.
Kotyrba J., Wróblewska I.: Szkoła i przedszkole przyjazne żywieniu i aktywności fizycznej. Poradnik dla nauczycieli. IŻŻ, Warszawa, 2013.
Nelson i wsp.: A Call for Culinary Skills Education in Childhood Obesity-Prevention Interventions: Current Status and Peer Influences. Journal of the Academy of Nutrition and Dietetics, 2013.
Kotyrba J., Wróblewska I.: Analiza zachować żywieniowych dzieci klas III-V Szkoły Podstawowej. Puls Uczelni, 2014.
Grzywacz R.: Wybrane aspekty występowania nadwagi i otyłości u dzieci i młodzieży szkolnej, Medycyna Rodzinna, 2014.
Hersh D. i wsp.: The impact of cooking classes on food-related preferences, attitudes, and behaviors of school-aged children: a systematic review of the evidence, 2003-2014. Preventing chronic disease, 2014.
Lavelle F. i wsp.: Learning cooking skills at different ages: a cross-sectional study. International Journal of Behavioral Nutrition and Physical Activity, 2016.
Wolnicka K., i wsp.: Influence of fruit and vegetable consumption among school children during 3 years of evaluation. Obesity Facts, 2017.
Taraszewska A. i wsp.: The School Fruit and Vegetable Scheme as effective strategy leading to positive changes in some eating behaviours in children. Obesity Facts, 2017.
Hamułka I wsp.: Effect of an Education Program on Nutrition Knowledge, Attitudes toward Nutrition, Diet Quality, Lifestyle, and Body Composition in Polish Teenagers. The ABC of Healthy Eating Project: Design, Protocol, and Methodology. Nutrients, 2018.
Wadołowska I wsp.: Prudent-Active and Fast-Food-Sedentary Dietary-Lifestyle Patterns The Association with Adiposity, Nutrition Knowledge and Sociodemographic Factors in Polish Teenagers – The ABC of Healthy Eating Project. Nutrients, 2018.
http://www.kowr.gov.pl/uploads/pliki/psd/Ekipa%20Chrumasa/Poradnik%20dla%20nauczycieli.pdf [dostęp: 16 kwietnia 2019]
https://www.nik.gov.pl/plik/id,14600,vp,17065.pdf [dostęp: 16 kwietnia 2019]